دیرینه شناسی زبان اورامی(1)

تهیه کننده :زهرا عظیمی

زبان اورامی (هورامی)

مقدمه

اورامانی یا اورامی به کردی: هه‌ورامی( Hewramî) یکی از گویش های زبان‌ کردی است. در قسمت‌هایی از ایران و عراق که اصطلاحا هورامان نامیده می‌شود با آن سخن می‌گویند.یکی از ویژگی‌های این زبان وجود مونث و مذکر در اسامی است.
محمد معین پدیدآورنده یکی از فرهنگ‌های مهم فارسی به نام فرهنگ معین (در شش جلد) در مقدمه این فرهنگ درباره تاریخ زبان فارسی میگوید:
برای آشنایی بیشتر با زبان پهلوی باستان زبان کردی اورامی یک منبع مهم است. پهلوی با وزنی بخصوص و همانند گورانی خوانده می‌شده است وگاهی آن را پهلوی وبرخی اوقات آن را اورامه، اورامن و اورامنانیان میگفته اند.
شاید برای دریافت این موضوع که، اورمنان، همان گونه‌ی فارسی (هورامه نان) اورامی است و با واژه‌ی (هه ورامان) یکی است، به تلاش چندانی نیاز نباشد. هورامه‌نان – هورامانان = هور + امان (امدند) + آن – زمان طلوع خورشید. همچنان که می‌گویند: (به یانیان) بامدادان، (ئیواران) زمان عصر.
زبان کردی هورامی برای سده های طولانی زبان ادبی غالب در کردستان جنوبی (شامل استانهای کردستان، کرمانشاه، ایلام و بخش هایی از کردستان عراق) بوده است و بسیاری از شاعران کرد اشعار خود را به این زبان سروده اند که از میان آنها می توان به شاعران بزرگی مانند مولوی کرد (تاوگوزی)، صیدی هورامی، میرزا عبدالقادر پاوه ای و ... اشاره نمود. کتاب حدیقه سلطانی بسیاری از این شاعران را نامبرده و نمونه ای از اشعار آنها را ارائه کرده است. بسیاری از کتاب های اهل حق به این زبان نوشته شده اند که از جمله کهنترین کتاب های نگاشته شده به زبان کردی بوده و همچنین از جمله معدود کتاب های نوشته شده به زبان های ایرانی در سده های نخستین پس از اسلام می باشند. صدیق صفی زاده (بورکه یی) در مقدمه کتاب فرهنگ ماد-جلد نخست، تاریخچه ایی کوتاه از تاریخ ادبیات اورامی عرضه کرده است .

لهجه هورامی در زبان کردی"ماچو"ودر ترکی "زازا" و در فارسی "گورانی"خوانده می شود.این زبان،زبان شعر دربار امیر اردلان و بابان سلیمانیه بود آن را صیقل یافته تر و مهذب تر از دیگر لهجه های کردی می دانستند. امروزه قزلباشهای ترکیه و کاکه ای های عراق و مردم هورامان ایران و ساکنان نواحی مرکزی زاگرس تا جنوب شاهراه خانقین – کرمانشاه به این زبان تکلم می کنند.

لهجه هورامی درادبیات کردی سایقه طولانی دارد. بخش اعظم ادبیات آن شعر است که متاثر از سنت های قومی است . وسیله انتقال شعر عامه،سنت شفاهی است. اما ادبیات مکتوبی هم هست که قدمت آن زیاد است . مثلا در سده دوازدهم میلادی در سلیمانیه پوستی پیدا شد که بر آن ابیاتی مربوط به حمله عربها به ایران بود:

برای مطالعه بیشتر ر.ک به کتاب "کرد و سرزمین آن"  نوشته درک کینان و ترجمه ابراهیم یونسی.

آیا می دانید که از کتاب زرتشت پیامبر که شامل 4 گاتا ی ( یسنا –یشتا –وندیدا و خرده اوستا ) است 3 بخش و گاتای آن اورامی است

دیرینه شناسی زبان اورامی

درباره ی منطقه ی اورامان یا هورامان ، منابع چندانی که تاریخ دقیق این سرزمین را از کهن ترین زمانها به مردمان روزگار ما بشناساند ، در دست نیست . اما چند سند تاریخی وجود دارد که نشان می دهد اورامان از نظر دیرینه شناسی جایگاه ویژه ای دارد .

 کشف قباله های اورامان در سالهای آغازین سده ی بیستم میلادی را می توان به عنوان حادثه ای شگرف درباره ی تاریخ وزبان قوم کرد به شمار آورد . پیدایش سه قباله ی باستانی د رمنطقه اورامان واقع در کردستان ایران که در سال 1913 میلادی توسط ایلیس منس در مجله ی مطالعات عصر هلنی منتشر شد ، دیرینه شناسی اورامان و قوم کرد را در فصل جدیدی از مطالعه و پژوهش قرار داد.

ویژگیهای زبانی ، رابطه اجتماعی و اقتصادی مردم با یکدیگر و دین و آیین ساکنان منطقه را می توان با مطالعه ی سندهای سه گانه ی یافته شده در منطقه ی اورامان ایران بررسی کرد .

دیرینه پژوهی اورامان می نمایاند که مردم اورامان ، پیش از اسلام آیین زردشت داشته اند و از اوستا و ماریفه ت پیر شالیار( معرفت پیر شهریار ) پیروی می کرده اند . پیر شالیار اول از رهبران بزرگ آیین زرتشت بوده و کتاب او مانند اوستا به اورامی کهن نوشته شده است . معرفت پیر شهریار دو بخش دارد که بخش نخست آن سروده ها و نیایش های زردشت و بخش دوم که در زمان پیر شالیار دوم نوشته شده و درباره ی راه  و روش دین اسلام  وچگونگی رفتار و گفتار پیروان آن است . در این کتاب سروده هایی آموزنده نیز وجود دارد که در آنها می توان تصویرهای ادبی تازه ای را دید . در این سرودها ، درختان نیز مانند آدمها زنده اند و برگ ها و ریشه ها دل و جان آنهایند که روزگاری پر برگ و زنده اند و پس از چندی برگ آنها فرو می ریزد و می میرد . همچنین در این سرودها از زایش و نوزایی هر موجود از همنوع خود سخن رفته است .

 منظره ی زیبا و دلبربای هورامان با کوه های سر به فلک کشیده و جنگلهای زیبا و ستیغ های پر برف و دره های سرسبزش  ، چشم هر بیننده ای را می نوازد و نام " هورامان " اندیشه را به تامل بر می انگیزد که آیا این وارژه ، از دو بخش ( هور - آمان ) ساخته شده و در زبان سورانی به معنی ( روژ هه لاتن ) یا بیرون آمدن و سرزدن خورشید است ؟ و یا به معنی ابرناکی آسمان و بارش آن و پناهندگی و پناهگاه و دژ استوار و سخت و سر به آسمان کشیده است ؟

 زبان هورامی ( گورانی ) ، لهجه های گوناگون دارد که گویشوران کُرد سالیان سال با آن سخن می گفته اند .

بر پایه طبقه بندی زبانی ، هورامی از لهجه های اصلی گوران و از نیامیخته ترین و کهن ترین لهجه های کردی دانسته شده است که با وجود گویشوران اندک آن ، اثرهای ادبی پر مایه ای با آن نوشته و سروده شده است

مناطق هورامان

آشکار است که اورامان به کلی منطقه‎ای یکپارچه نیست و تعدادی از روستاها و مناطق آن، به دلیل مرزهای قراردادی، از هم جدا شده‎اند. مناطق هورامان، بین دو کشور ایران و عراق تقسیم شده‎است. بخش اعظم اورامان درکردستان شرقی می باشد. در تقسیم و نام‎گذاری مناطق اورامان، اتفاق نظر وجود ندارد. نویسندگان و محققان در تألیفات خود، اورامان را به چند شیوه، که در زیر آنها را توضیح می دهیم، تقسیم کرده‎اند:

محمد بهاءالدین ملا صاحب در تألیف خود، اورامان را به دو منطقه‎ی بزرگ به صورت زیر تقسیم می‎کند:

* هورامان تخت                                              

* هورامان لهون

 اما در تقسیم بندی دیگری، رشید هورامی، اورامان را به پنج منطقه تقسیم می‎کند:

* هورامان تخت                                              

* هورامان شامیان

* هورامان جوانرود                                           ‌‌‌‎‎‎‎

‎* هورامان ژاورود

* هورامان لهون

مناطق اورامان در تقسیم بندی محمد امین هورامی به شرح زیر است:

* هورامان لهون

* هورامان دزلی

* هورامان کندوله

* هورامان تخت

* هورامان رزاب

* هورامان جوانرود

درباره‌ی تاریخ منطقه‌ی هورامان منبع کاملی در دسترس نیست تا بتوان این تاریخ را به دقت مشخص کرده و مورد بررسی قرار دهیم اما در چند منبع دیده شده است که اورامان از نظر تاریخی نسبت به دیگر مناطق کردستان از اهمیت بیشتری بر خوردار است.  پژوهش های اورامان شناسی که از جنبه های زبان شناختی، باور شناختی و قوم شناسی در مجموعه‌ی کردشناسی انجام می گیرد، با کشف قباله های اورامان (کهن ترین سندهای کردی به زبان های یونانی و پارتی که زبان ایران میانه‌ی شمالی است) در سال های 1919ـ1913  به اوج خود رسید. در سال های آغازین سده های بیستم، یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی جهان به وقوع پیوست که در نوع خود به عنوان بزرگترین کشف در عرصه‌ی تاریخ و زبان قوم کرد تلقی می گردد. این واقعه‌ی فرهنگی همانا کشف سه قباله‌ی باستانی در اورامان کردستان ایران بود که خبر آن به سال 1913 میلادی از سوی پروفسور ایلیس منس در نشریه‌ی مطالعات عصر هلنی منتشر شد. پس از تحقیقات مستمری که پیرامون این اسناد انجام گرفته به نظر می رسد که سومین قباله از قباله های مذکور که به زبان آرامی (اورامی قدیم) دستکاری شده تحریر گشته، به عنوان کهنترین سند مکتوب مکشوفه‌ی زبان کرد مورد شناسایی قرار می گیرد.

چگونگی کشف قباله های اورامان:

در این زمینه روایاتی چند در لابه لای منابع تاریخی و مآخذ زبان شناسی ثبت گردیده است که به طور خلاصه ارائه می گردد. گویا پیش از جنگ جهانی اول، یکی از مریدان شیخ علاءالدین نقشبندی به نام صوفی عبدالله در روستای بیاره از قراء اورامان به شیخ اطلاع می دهد که بر تخته سنگی بر فراز قله‌ی کوهی در اورامان، نقش مردی را دیده است که تیری به دست دارد. به فرمان شیخ، صوفی یاد شده مأمور می گردد که پیرامون تخته سنگ مذکور تحقیق کند. سپس صوفی به همراه تنی چند از مریدان شیخ به قله‌ی کوه می روند. جهت تیری که در دست مرد منقوش بر سنگ است، آنها را به سوی غاری در آن حوالی رهنمون می شود. مریدان شیخ پس از کاوش در غار، کوزه ای گلین و پر از ارزن پیدا می کنند و بدین گونه در میان ارزن سه طغری قباله‌ی باستانی اورامان کشف می گردد. این اسناد نزد شیخ علاء الدین نگهداری می شوند. در اوایل قرن بیستم، هنگامی که دکتر سعید خان کردستانی برای معالجه‌ی چشم عباسقلی خان به مریوان عزیمت می کند، اسناد یاد شده در اختیار دکتر سعید خان قرار می گیرند. قباله های سه گانه‌ی اورامان هم اکنون در موزه‌ی لندن نگهداری می شوند.

همچنین مؤلف تاریخ مردوخ در مورد چگونگی کشف و قرائت این قباله ها چنین می نویسد: « ... چنانکه سه فقره اجاره نامه در سال 1328 هجری قمری سید حسین نامی از شیخ علاء الدین در نواحی اورامان در میان خمره‌ی پر ارزن پیدا کرده و بالاخره قباله های مذکور توسط پروفسور براون به دست پروفسور میس متخصص زبان یونانی رسیده . . . . » در همین مورد، سی. جی. ادموندز کارگزار بریتانیا در عراق در کتابی تحت عنوان ((کردها ، ترک ها و عرب ها)) چگونگی کشف قباله های اورامان را چنین بازگو می کند: «سه قباله‌ی نوشته شده بر پوست آهو که دو تای آن به زبان یونانی و سومی به زبان پارتی بوده. دکتر سعید خان کردستانی در سال 1913 به انگلستان آورد و مدتی بعد موزه‌ی بریتانیا آنها را از وی خریداری نمود. به گفته‌ی دکتر سعید خان، این قباله ها در غاری واقع در کوه (سالمان) در نزدیکی شهر اورامان پیدا شده است در حالی که در کوزه ای دربسته نگهداری می شده اند.»

 شکل ظاهری، موضوع، رسم الخط، تاریخ و زبان قباله های اورامان

هر یک از قباله های یاد شده بر پایه‌ی سنتی کهن دارای دو متن است: متن اول در نیمه‌ی فوقانی قباله و به شیوه‌ی طغراست که با ریسمانی که از میان تومار می گذرد پیچیده شده و مهر گردیده است. بخش تحتانی قباله، باز و همیشه آماده‌ی رؤیت بوده است. موضوع قباله های سه گانه‌ی اورامان درباره‌ی اجاره‌ی یک تاکستان است و علی الظاهر هر سه قباله مربوط به‌یک باغ انگور است. شیوه‌‌ی اجاره نیز به خودی خود، شایان توجه است و حاکی از نوعی مالکیت مشروط است. بر پایه‌ی تحقیقات متخصصین زبان شناسی، قباله‌ی یکم به خط و زبان یونانی نگاشته شده و تاریخ آن به سال 87 تا 88 پیش از میلاد و عصر فرمانروایی مهرداد دوم اشکانی باز می گردد. قباله‌ی دوم نیز به خط و زبان یونانی به رشته‌ی تحریر در آمده است و به سال 21 تا 22 پیش از میلاد و عصر فرمانروایی فرهاد چهارم پسر پاکوس اشکانی تعلق دارد و اما قباله‌ی سوم به الفبای آرامی دست کاری شده تحریر گشته و مربوط است به سال 11 تا 12 پیش از میلاد و عصر امپراتوری فرهاد چهارم اشکانی. به نظر پروفسور کاولی قباله‌ی سوم اورامان به زبان پهلوی پارتی است در حالی که پروفسور مینس آن را به زبان کردی نزدیک دانسته است.

 ارزش و اهمیت قباله های کهن اورامان

بررسی اسناد اورامان از دیدگاه های زبان شناسی، تاریخ مناسبات اجتماعی، اقتصادی و مطالعه‌ی ادیان و باورهای کهن در حوزه‌ی جغرافیایی خاورمیانه و به ویژه منطقه‌ی اورامان کردستان، حائز اهمیت است. این قباله ها از زوایای مبهم و گوشه های ناشناخته و ناسفته مجموعه‌ی فرهنگی قوم کرد را روشن می سازد. از نظر پژوهش های کردستان شناسی نیز کشف و شناسایی قباله های باستانی اورامان، اطلاعات و آگاهی های بسیار جالب و ارزنده ای از زبان، خط، دین و آیین، اعتقادات و روابط اجتماعی و اقتصادی سرزمینی که در روند دراز دامن تاریخ، اورامان کردستان نام گرفته است، به دست می دهد که این یافته های پر اهمیت را به طور عمده می توان در گرایش های مطالعاتی متنوعی در زمینه های تاریخی، پیشینه‌ی روابط اقتصادی، مناسبات کهن حقوقی، اعتقادات دینی و زبان شناسی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد.

 1) آیین ها و باورهای کهن: در سراسر قباله های سه گانه‌ی اورامان، مجموعه ای از واژگان و به خصوص اسامی اشخاص به چشم می خورد که از آیین ها و اعتقادات باستانی دامنه نشینان رشته کوه زاگرس نشأت گرفته است. حتی برخی از نام های افراد در قباله ها، هم اکنون در میان کردها رایج و بر سر زبان هاست. در لا به لای واژگان قباله های کهن اورامان، نشانه های آیین مهر پرستی (میترائیسم) آشکار است. مجموعه‌ی واژگانی همچون: رشنو، میرابندک، اروقت، میثراپادی نشانگر عصر مهر پرستی در میان ساکنان اورامان، کردها و سایر ایرانیان است. مهر یا میترا/میثرا به معنای دوستی و محبت است. به باور ایرانیان باستان، میترا فرشته‌ی پیوند دهنده‌ی آفریدگار با آفریدگان بوده است. در آیین زردتشت، مهر به معنای عهد و پیمان و وعده آمده است. در اوستا، مهر یکی از آفریدگان اهورامزدا است. در قباله های اورامان، واژگانی همچون آراماست، آردین، آرشتت و دادباگا باگ از روزگار مزدا پرستی و آیین مزدیسنان (ستایشگران اهورامزدا) در این منطقه حکایت دارد. این آیین از همان روزگاران پیشین در میان اقوام و قبایل آریایی گسترش یافته و سراسر ایران و هند را در بر گرفته است.

 2) زبان و رسم الخط: مجموعه‌ی قباله های باستانی اورامان از منظر زبان شناسی به عنوان سند تاریخی و کهن و اثر فرهنگی ارزشمندی تلقی می گردد. بر اساس قباله‌ی سوم اورامان، در دو هزار و اندی سال پیش از این در میان نیاکان کردهای امروزی نوعی رسم الخط ویژه رایج بوده که این خط با الفبای آرامی نوشته شده و در آن عصر برای تحریر قباله ها و اسناد رسمی به کار رفته است. زبان شناسانی که برای نخستین بار قباله‌ی مزبور را قرائت نموده اند، آشکارا اذعان کرده اند که زبان متن قباله‌ی سوم به کردی امروز نزدیک تر است. اما متأسفانه از آنجایی که بر زبان کردی مسلط نبوده اند زبان قباله‌ی مزبور را پهلوی اشکانی نامیده اند. در حالی که زبان شناسان کرد بهتر از هر کس می دانند که بسیاری از واژگان قباله‌ی سوم هم اینک در میان کردها رواج دارد و با گستردگی بر سر زبان هاست.

 3) مناسبات کهن اقتصادی، اجتماعی و حقوقی در اورامان: این اسناد نشان می دهد که در آن زمان در میان ساکنان اورامانات روابط حقوقی منسجمی برقرار بوده است و به منظور اجاره کردن تاکستانی در منطقه‌ی اورامان، قرارداد در برابر شاهدان تنظیم شده و نماینده‌ی حکومت آن را تأیید و مهر کرده است. همچنین این اسناد نشان می دهند که مناسبات کشاورزی و امر آباد ساختن زمین در آن روزگار از اهمیت خاصی برخوردار بوده و اداره نمودن قطعه زمینی آن قدر مهم بوده که اگر اجاره گیرنده قادر به فعالیت کار و مثمر ثمر بر روی زمین نمی بود و محصول زمین از بین می رفت، می بایست تاوان و غرامت سنگینی بابت این قصور و اهمال، به صاحب زمین و فرمانروا می پرداخت.

 4) بازتابی از روابط کهن اجتماعی و اطلاعات تاریخی در قباله ها: این اسناد از این منظر، بسیاری از ابهامات و نادانسته های تاریخی سرزمین قوم کرد و فلات ایران را هویدا می سازد. برای نمونه این قباله ها اطلاعاتی درباره‌ی فرمانروایی یونانی ها در این سرزمین و نیز تأثیر فرهنگ هلنیستی بر مردم و نحوه‌ی تقسیمات کشوری آن عصر در اورامان و نواحی اطراف آن را در بر دارد.

 به نظر می رسد آیین میترا پرستی در سرزمین باستانی کردها پیشینه ای دراز آهنگ داشته و آثار آموزه های این کهن آیین، در فرهنگ باستانی قوم کرد و دیگر اقوام خاورمیانه و نیز سایر اقوام و ملل هند و اروپایی ریشه دوانیده است.

 البته تأثیر فرهنگ یونانیان متجاوز و استعمارگر بر فرهنگ و تمدن ایرانی انکار ناپذیر است. اما قباله های باستانی اورامان بیشتر حاکی از آنند که فرهنگ هلنیستی یونانی در روزگار تقریر قباله های مزبور، نتوانسته است آثار آیین های باستانی سرزمین کردها و سایر نقاط فلات ایران را ریشه کن نماید. از سوی دیگر، روزگار نوشته شدن قباله های یاد شده عصر اوج میترائیسم و طلیعه‌ی مزداپرستی در میان ساکنان اورامان بوده است. در ‌آن عصر آیین ستایش مزدا در سراسر فلات ایران و از جمله سرزمین باستانی کردها گسترش داشته و در بسیاری از نقاط این سرزمین آتشگاه مزدیسنان بر پا بوده است و نیاکان کردهای امروزی در آنجا به ستایش و پرستش اهورامزدا پرداخته اند. در این برهه، به ویژه اورامان از مراکز اصلی مزداپرستی بوده و آتشکده‌ی پاوه از ستایشگاه های مشهور باستانی کردها به شمار آمده است. بدین سان قباله های کهن اورامان بیش از آن که منعکس کننده‌ی فرهنگ هلنیستی باشند، جلوه های آثار و آیین های مهر پرستی و مزدیسنا را نمایان می کنند. فرجام سخن آنکه در دو هزار و اندی سال پیش از این، نیاکان کردهای امروزی در کنار زبان رسمی حکومتی، از زبان و الفبا و رسم الخط مخصوص به خود نیز برخوردار بوده اند.

همچنین در سال 1370 در نزدیکی شهر«موان» در هرمزگان چهار بیت شعر که به زبان اورامی نوشته شده بود، پیدا شده است. این شعر بر روی پوست آهو نوشته شده و موضوع آن، هجوم سپاه اسلام به منطقه‎ی اورامان به فرماندهی ابوعبید انصاری و عبدالله بن عمر می باشد که بعداً در منطقه‎ی اورامان پیروز می‎شوند و دین اسلام را به ساکنان این منطقه می قبولانند  و  در این هجوم، ابو عبید انصاری شهید می شود که آرامگاه ایشان اکنون در حلبچه‎ی عراق است.