هانێوی بێگهرد، تهماو ناحهزا و کۆفڕکانیشا
(شیکاریێوی
گرذین چهم پهی ههمامهو داستانی کۆتای ههورامیێ)
به ئهسرار و فشاروو بڕێو جه ڕهفێقا و بڕێو چا ئازیزا كه
مومكێنا جوابێوشا جه ئێمهیچ گهرهك بۆ منویسوو. تهنیا یاوگه و ههدهفیچم یاوای
به ههرهقهتینوو جهرهیانهكهی پهی ئا وانیارانه كه چهمێوی ڕاس وین، ویرێوی
گهش و ئاوهزێوی ئهدهبیشا ههن و ئههلوو كتێب و مۆتالایهنێ و مزانا ڕاس و درۆ
چێشا و ڕاو ههورامانی كۆگهنه ملو و چهنی مشیۆم بیاومێش پنه. ئهننا ئێتر ههوڵ
و تهقالا پهی حاڵی كهرذهی كهسێوی كه گهرهكش نهبۆ بزانۆ ڕاسی كاما و درۆ چهینهنه
و سهروو باوهروو وێشهوه لایتغییر لكیابۆره؛ پێسهنه ئاوی به هێڵهکه پیمی.
حهر چی بنهڕاوه ماچوو كه ئهگهر ڕهوتوو نویسیاكهینه نامۆ
كهسێوی بریۆ كه پنهوازیچا؛ كهسێو به وێش نهگێرۆ و شانازی ڕهفێقیم ههن چنی
گردوو ئا ئازیزا.
جهبارهو ڕهوتوو داستانێ كۆتا و ئا ئهژناسا كه پهی تاریفوو
ئی ژانێره ئهدهبیه كهرا كاكه ئۆمید حهبیبی و كاكه فهرید عهباسی جه شیكاریێو
كه سهروو ئی ههمامهیه نویسهنشا و حهرپاسه كاكه كامیل سهفهریان دلێ ههمامهكینه
ئانارهش كهرذ چێوانێوشا واتێنێ و من ئیتر فره مهشكاڤووش و وانیاره ئازیزهكا مهمارنوو
و یهكڕاس ملوو سهروو ئا نهقدا كه به نامێ ههرهقهتین (كه حهقوو وێشانا) یا
بێ نامه و به نامێ گولالێ و کهتۆسێ كه پهڕه پۆس ئێژاو باڵاو ئانیشانه كریهینێ.
فرهو ئا فاكتاچه كه مشیهیام واتهیانێم كاكه عبدا.. حهبیبی، كاكه داریوش ڕهحمانی
و كاكه ئێبڕاهیم شهمسی به یاگه واتێنێ و ههرمانو ئێمهشا ڕهحهته كهرذێنهوه.
ههوڵ و تهقالایوی فره دریا پهی ڕاوبهرذهی ڕێك و پێك و به
سهركهل یاونای ههمامهكهی تا پێسه شهمعێوێ گنۆ وهروو ڕاو ئا ئازیزا كه تهشریف
مارا و پاسهیچه كریا بهڵام كهماڵی مۆتڵهق و پهتی هێنوو یهگانه تاقانهو جههانیا.
ئی ههمامه جه نوعوو وێشهنه یهكهم ههمامهو مهنتهقهی
بیهن. به نۆعێو هام شان و گاههزیچ سهرتهر چانیشا بیهبۆ كه پی شێوه لواینێ
ڕاوه. تهجرهبه و زمنێوی تازه، ئهرهنیای ڕایوێ تازێ، ئهندیشێوی تازه، ڕهوتێوی
تازه و ئهوهنهبڕیا؛ ههڵبهت پهی ئانیشا كه دڵسۆزوو زوان و ئهدهبیاتوو ههورامانیهنێ
و ڕاس ملا و درۆس وینا و قازانجی تاكه كهسی و نامێشا نیهنه وهروو چهماوه.
چوونكهتی ئهگهر ئی ههمامه نهبیهیا كه پهرذهو تاریكی و نهزانی وهروو چهماو
ئانیشاوه كه لاكوو وێشانه بێنێ و شۆنۆ نامێوه؛ لانهشێ و نهینێوه وێشاره. به ئهوپهڕوو
شانازیهوه ئی ههمامه ئی پهردهشه لا بهرد و تۆزهش جه ئهندیشهی تهكناره.
تازه ئینه ئهوهڵوو ڕاین. ئینه بنهڕهت و هێقم كهرذهی كۆڵهكێن. ههسهم كهرذهی
ڕهوتێوی ئهوهنهبڕیایا. بنهڕاو عهسرێوی تازهیا پهی پرزوو ئارۆ ههورامانی. گڕدای
و شۆڵه كێشتهی خهرمانوو ویر و ئاوهزوو ئا ئازیزانه كه تازه قهڵهمشا گێرتهن
دهسهوه و دماڕۆ فهرههنگ و ئهدهبیاتوو ههورامانی ئینا دهسشاوه. بت وهشكهرذهی
نیا. بت ماڕایا. یاگه واز كهرذهی پهی ئا قهڵهم به دهسانه كه تا ئیسه
جورعهتشا نهبیهن و نهیارانشا بهیانه مهیذان. ئینه حهر ئا پهرذۆچه نهبیهنه
كه تا ئیسه نامان وهرهوه. ئینه حهر ئا مهیذانهنه كه فرێ چهمهڕایش بیێنێ. سهیوهروو
ئی ئهندیشه و ئاوهزیه ئهوهنهبڕیا و ئاوات و ئاكامش بهردهواما. ئی ههمامه
ئارامگاو ڕاسی و بهردای ئا ویر و كردارانه كه چهپهوانهو ناحهزا، پهی مهنهی
و سهربهردهی زوان و ئهدهبیاتوو ههورامانی به شانازیهوه ههوڵ مذا و كۆشا.
بهڵام چێمنه ئهدیبانێو (ئانێ به خهرهز نویسشا) ههواڵێوشا
جه وێ وهش كهرد و پهروهرناشا. نویسشا و به نامۆ نهقدوو!! ههمامهی دلێ
هاڵیگای قهسالهینیهنه نیاشاره. چوونكهتی خاس زانێنێ ئا قسه و باسوو ئاذیشا
ئاننه ئێژاییش نیا كه هیچ گۆڤار یام رۆنامێو وهڵاش كهرۆوه. تازه خوا تاتهو ئی
ئازیزا بهخشۆ كه لانی كهم شۆنۆ چن جار كهلهنجار لوای چنی وێشا؛ یاراشا نامۆ
وێشا بنویسا. نهنگ و وهنامی پهی ئانیشا كه تهرسهزاڵ و جه وێ بڕیهینێ و مهیارا
پێسه ئهدیبێوی بهیا مهیذان و بنویسا.
ئازیزا و وانیاره به ئاوهزهكا حهر پاسه گردما مزانمێ ڕهخنهی
ئاكادێمیك و نهقدی زانشتی ئهساس و بنهڕهتێوی ژیرانهش ههن كه ههر كهس نهیاڤۆشهنه،
هۆرش مهگێرۆ و مهیارۆ واچۆش. ئاكاموو ئی جۆره نهقدیه، قازانجی فرهش ههن و
یاوگهی بهرز كه ئێمهیچ به شانازیهوه ملمێ پێوهیشهوه. بهڵام ئینه ههرمانۆ
گرد كهسێوی نیهنه و پێسه فارس ماچۆ: «گاو نر می خواهد و مرد كهن».
نهقد جه چهمێوهنه: «پهیجۆری و وشكنای ڕێكی جه ناڕێكی و
هۆرسهنگنای ڕاس وینانهو عهیاروو بهرههمی وهردهسیا. نهققاد مشیۆم ههوڵێوی
دادگهرانه و بێ خهرهز به ههدهفوو ئهژناسای و ئهژناسنای بهرویری دۆ و شۆنۆ
ئهرمانای خاڵێ به هێزێ بهرویری، خاڵێ لاوازێچش نیشانه دۆ و شۆنیچشهره ڕاكاروو
ئێسلاح و وهشكاری برمانۆ» . [ 1 ]
پرسێو: كام چا نویسیایا كه هاڵیگای قهسالهینهنه چی چننه ڕۆهنه
ئاماینێ بهر و به خهرهز نویسیاینێ، كریۆ به نهقد نامێشا بهری؟ كامێشا
ڕانیشاندهر بیێنێ؟ با جوابوو ئی پهرسێ وانیارهكێ داشهوه.
به بێ نهقد و ئێژانه و كێشانهی ڕێك و پێك كام ههرمانێ فهرههنگیه
تا ئیسه سهركهوتێ بیێنه و یاوهینه سهركهلوو ئاواتهكاش. ئێمهیچ ئینایمێ سهروو
ئی باوهریهوه. بهڵام نهقاد مشیۆم، به سهرچهمێ زانایی و ئهندیشهی یاوا بۆ و
چا هانهنه ئاویش واردێ بۆ. درێخ و سهد درێخ كه نویسیارهكێ ئێمه چی بهشهنه به
ههڵه لواینێ و ئی ئهمانهتداریشا نهپارێزنان. ئهننا ئێمهیچ باوهرما ههن:
به عالم، دو كس را اگر دیدمی
به گرد سر هر دو گردیدمی
یكی َآن كه گوید بد من به من
دگر آن كه پرسد، بد خویشتن [ 2 ]
بهڵام دیسان حهكهیتوو ئا نویسیایا كه به باوهروو نویسكارهكاشا،
نهقدا!! چوونكهتی به یاوگه و به پهیلواو ئێمه، ئی كهسانێ نه واتێوی ههمیهتدارشا
واتهن و نه باسێوشا سهلهمنان یام وهرچهمێو كه ئێژاو سهرهنجی و ورد دیهی
بۆ. چوون خاڵێ ئهرێنیێ و پۆزیتیڤوو ئا ههمامهیشا نیان چێروو پایا و به شهللاق
دانشاوه تهپڵوو هاڵی و بێ پۆسوو نزم ویروو وێشا.
بڕێو چا نویسیایا:
كاكه عهدنان گیان جه نویسیاكهتهنه واتهنت كاكه كامیل «هنوز
راه به نیمه نرسیده داعیه داوری دارند»، به چهمپۆشی چانهیه كه جوملهكهت چن غهڵهتا
(عال بواندیشهوه: چهپهوانهن) مشیهیام زانایات كاكه كامیل عومرێوا چی ڕانه
دووكهڵوو چراوێ موهرۆ و ساحیبوو یهرێ كتێبا و چنها وتارێ ڕێك و پێك جهبارهو
فهرههنگ و ئهدهبیاتوو ههورامانیا و تهنانهت ماوهیویچ شووراو نویسهراو
گۆڤاروو «سروه»ی. ههڵبهت پهی ئانیشا كه كونجوو عوزلهتوو وێشانه جه لاكوو بێخهبهری
و نهوانایهنه مژیوا ئێبن خهلدوونیچ نهژناسیا و ئێتر یاگۆ زهن و گومانیا. بهندوو
یهرێنه واتهنت (ههرچن پی جهرهیانیه پێوهنیش نیا) «شاهزاده كوچولو»ت به وهشڵه
هۆرگێڵنانهوه. كاكهله! گیان ئهگه جهنابت نووكه چهنێو زهوق و سهلیقهت
بیایا؛ زانێنی كه وهشڵه یانێو كوچولوی دوست داشتنی و ئێتر یاوێنیهنه ئێمه به
فیشهكێو دوێ خاڵێما پێكاینێ. ئا چێوه كه من گهرهكم بێ واچووش كاكه
عبدا...ی خاستهر واتهن، بهڵام پنهوازا واچیۆ: ئهدهبیاتوو كووجیه و كۆڵانی و
سهرانسهر دهمواچوو جهنابیت!!! (به نامۆ بڕێو جه قهڵهم به دهسا!!!!!!!) كه
مشیهیام حهر چا كونجوو یانهیتهنه و دلێ وێنهكاتهنه كهرذایات یاگۆ هیچ شك و
گۆمانێوێ پهی وانیاره گهشاوهز و ویربهرزه ئازیزهكا نمازۆوه كه «عرصه
سیمرغ را نه جولانگاه توست ».
بقول یكی از دوستان [ 3 ]:من بر خلاف بعضی از دوستان که
ایراداتی بر آن گرفته بودند باید بگویم که این همایش در نوع خود خاص و بدون ایراد
بود و هرکس که ایرادی در هر گوشه ی آن می بیند ابتدا باید به این فکر کند که این
همه نقد و نظر نتیجه ی یک کار خوب است و گرنه در باره ی کاری که ارزشی نداشته باشد
اینگونه نظرات و نقدها و پیشنهادات روانه نمی شود.
کاکه ڕهووف گیان جه بهندوو «ڕێک وزێ»نه واتهنت: ههر کهس
پهی ئا ههرمانێ وزۆش ڕا ئامانجی دیاری کریاش ههن؛ منیچ ئینانا چنی ئی قسۆ جهنابیته
و حهر پاسه که ئهو ئازیزهکا واتهن، به شانازیهوه ماچوو که ئێمه یاواینمێ
یاوگه و ههدهفوو وێما. حهر چا خاڵهنه وێت خاستهر جه گرد کهسی مزانی (چوونکهتی
پانویسهنه ئیشارهت پنه کهردهن) که ڕاوبهرێ ههمامهی به سینهی واز و چهمێوی
پاک گرد تاقم و لایهنێوشا دهعوهت کهردهن، ئیجا ئهگهر کهسێو نامان، صلاح
ملک خویش را خسروان دانند.
حهر ئا خاڵێ، پاراگرافوو 2: کاکه ڕهووف گیان، مهیدان پهی
گرد کهسی واز بیهن و کهسی چۆڵهختێ کهسیش نهذهینه. ئهگهر جهنابت به
جیاوازی ویر و باوهری باوهرت ههن، مشیۆم خاس بزانی که ئینه جیاوازی بیهن و سهرهۆردای
ههناسانێوی تازهی. ئاستوو دڵسۆزی ڕێکوزا و ڕاوبهرا دیارا و ئهگهر باوهرتا به
ویر و ئاوهزوو کۆمهڵگای ههن بازدێ با تاریخ داوهری کهرۆ.
حهر ئا خاڵێ، پاراگرافوو 3: دهنگ و ڕهنگی جیاواز، ئاخۆر
کاکه ڕهووف گیان ئهگهر وێت باوهرت به ئی بهشه جه قسهکۆ وێت ههنت؛ ئانا چی
ههمامهنه به فراوان دهنگ و ڕهنگی جیاواز و تازه پنه یاوا وێش نیشانهش دا.
ئێتر ئهی تهحهمۆڵ یانێو چێش. ئێتر قهزاوهتی جیاواز یانێو چێش. ئێتر ڕای
جیاواز و نهزهری جیاواز یانێو چێش. ئێتر فرسهت پهی گهشه کهردهی یانێو چێش.
و ...
کاکه ڕهووف گیان به دڵنیایهوه جه بهشوو داوهریهنه سهرهڕاو
ئانهیه پهیلوای جیاوازێنێ؛ بهڵام مێعیار یاگۆ نهزهرێنه بیهن و حهز و تارسه
کارهنه نهبیهن. ئێمهیچ مهبۆ ئاننه تهنگهلا ویر کهرمێوه که ئهگهر وێما ئا
ئاستهنه که وێما حهز کهرمێ و ڕاما ئینا سهرشهوه؛ نهبیهیمێ، ئێتر پاسه
بزانمێ که حهز و سهلیقه کارهنه بیهن. مهگهر جهنابت ڕهخنهکهتهنه نهواتهنت
که ڕای جیاواز، دهنگ و ڕهنگی جیاواز بۆ و پهردۆچ دهیمێ به ڕهنگه جیاوازهکا.
ئا ڕهنگه جیاوازێ حهر ئانێ بێنێ که جهنابیت دیێ و تاریخ نیشانه مذۆ که ئێمه چن
ڕاس و ڕێک پێکاما.
وێت خاس مزانی که داوهرێ ئی ههمامهیه چوارچۆ داستانێ کۆتای
مژناسا و چی مهیدانهنه ههرمانهشا کهردێنه. چینهی زیاتهر مهوازۆ. دلێ داوهرهکاچهنه
نه تهنیا یهک ڕای جیاواز که گردش جیاواز بیهن و به داستانهکا (بێ زانای نامۆ
نویسهریشا نمره دریان) و جه ئاکامهنه به وهرچهم گێرتهی بڕێو خاڵێ پۆزێتیڤ و
ئهرێنی نمرهکێ ڕێکێ کریهینێوه و بیێنێ به ئاخرین نمرهو داوهری.
کاکه کامیل باسوو ڕهوتوو داستانێ کۆتایش نهکهردهن تا بیاڤۆ
گردوو ئانیشاره، داستانێ کۆتای کوردی و ڕهوتش و ...جه گۆڤاروو زرێباریهنه که به
دڵنیایهوه وانانتهوه گردوو ئا چێوا گهرهکێتهنێ ئاماینێ. وێچت خاس مزانی ئینه
یاگۆ ئا کاریه نهبێ و تهنیا ئیشارێوی گۆلاله بێ جه ئاستوو ئانهینه که واچیا و
پهردۆچش بێ.
وهرچهمێو پهی یاگانێوتهر كه تهجرهبێوی فرهتهرشا چی
بارهوه بیهن
1) یهكهم یاگه كه چی بارهوه زمنێوی فرهش كهرذهن،
ههمامهو كوڵه داستانوو بانهیا كه گرد ساڵێو شاروو بانهینه ملۆ ڕاوه. ئهگهر
كهسانێو با (ههڵبهت بابهتهکێ پهی داوهری ههنێ و قسهکۆ من ڕاحهتتهر سهلهمیۆ)
چا ههمامهنه بهشداریشا كهرذه بۆ، بێ وهرچهم تهنگی ماچاتا پنه كه ئاذییچ
پێسه ئی ههمامهیه ملۆ ڕاوه. گاههز به شاخ و باڵێوی فرهتهر لاو دڵسۆزاو ئا
بواریهوه، نهک پێسه ناحهزاو ئێمه. ئهننا كوڵه داستان، حهر ئانهنه كه نۆدشهنه
لوا ڕاوه. مهگهر داستانێ كۆتا چێشهنه. ئهگهر كهسێو ههن ئێدێعای فرهتهرهش
ههنه؛ ئانا ههزاران كتێب داستان و نهقدوو كتێب داستانی و ساختی فهننی داستانێ
ئینا بازارهنه بلۆ بوانۆوه. ئهننا ئهگهر كهسێو جه درێژاو ژیوای بابهرهكهتیشهنه
به ئهننازهو كلكاو دهسی رومان و داستانی كۆتاش نهوانانهوه و ئامان ئێدێعاش مهی،
تهكلیفش ڕۆشنا.
2) ئانێچه كه تا ئیسه جه هیچ ههمامێوهنه كه
داستانی كۆتا بیهبۆ، بهشداریشا نهكهرذهن و داستانێ تهرجۆمه كریای كیانا پهی
ههمامهی (پێسه كاكه عهدنان مۆرادی) و شهرتۆ داستان نویسی نه داستان و ڕومان ئهوهوانای
و نه نهقدوو ئادیشا مزانا؛ ئێمه مهزانمێ ئێتر چكۆ داستان نویسی فێر بیهن. ههڵبهت
گاههزێو ههن، شایهد خۆدادادی و لهمۆ ئهذایشهنه ئارده بۆش و ئهزهڵهنه
زانا بۆش.
3) شهیخێ سهعدی یاگێوهنه تاریفێ جوانێویش كهرذێ
بێنێ. یۆی واته بێ: دهخۆ دذانهكهو وهریش كهلا. ئاذیچی فهرماوا بێش: تۆ چا
جوانهنه ئا گردوو كهماڵاتیته نهذی و تهنیا ئا دذانوو وهریشه كه ئاذیچ جه كهسایهتی
ئاذیهنه ئاننه تهئسیرش نیا، دیت. ئا ههمامهیچه جیا جه گردوو نۆقسانیهكاش،
ڕابڕ و ڕا نیشاندهر بێ. یاگهپاش كهردهره و یاگۆ وێش سهلهمناش. هازیش وسهنه
چننه جوانا و نا وێڕاس بڕێو فاكتێش سهلهمنای به بڕێو كهسی.
4) ئی ههمامه ساختار شكهنیش كهرذ و ئینه تاریخ داواچش
مذۆوه كه قازانجش پهی گهشهو زوان و فهرههنگوو ههورامانی تا چ ئاستێو بیهن.
ئی تلێسمشه ماڕا و ئی لكه كۆرێشه كهرذهوه كه كهوتێ بێنه ئهدهبیاتوو ههورامانی
و ڕا نهدێ پرزوو ئارۆی كه سهره بهر بارا، وێ نیشانه دا و ههرمانه كهرا.
5) چهپهوانهو ڕا و پهیلواو ئانیشا كه ماچا فره
دهنگیش نهبێ چنه و نویسهرێ گردوو ههورامانیهوه نامای بێنێ، مهگه چهمێشا
قووجنایباشا (كه پاسه دیارا) ئهننا جه چوار پارچهو ههورامانیهوه (ژاوهرو، تهخت،
لهۆن و شامیان) ئا قهڵهم به دهسێ كه بێ پهنا و پێچ و به شانازیهوه ههورامی
منویسا ئامای بێنێ. مهگهر كهسێوتهرما ههن كه ههورامی بنویسۆ و ناما بۆ. یام
لانی كهم چن جار دهعوهت نهكریابۆ. فره دهنگی چانهی فرهتهر كه پیره پیای حهفتا
ساڵه تا كناچێ تازه پنه یاوای بهشداریشا كهرد و جه ئاستێوی بهرزهنه كه پێسه
دۆسی ئازیزما كاكه داریۆش ماچۆ نهلێ باوهروو ئا قهڵهم به دهسه زڕانه كه چهوذیمهنه
سمێڵێشا چهربێ كهرا، داستانهشا واناوه.
6) با بهیمێوه پوێره و به دڵ باوهر كهرمێ كه
گردما پێوهره و پهی گهشهو زوان و ئهدهبیاتیما قۆڵێ هۆر كهرمێ، نهك قازانجی
تاكه كهسی و چهپڵهڕێزانێوی مهجلێسی.
7) ئهگهر كهسێو ههن خاستهر مزانۆ و هێز و
تواناش فرهتهر بیهن (كه تهجرهبه و زمنهو ئێمه ئینهش سهلهمنان، تاریخی
نیشانهش دان، چوونكهتی تا ئیسه نهبیهن و كهسی ئی لاقۆرێشه هۆر نهگێرتێنه)
یام ئیسه فرهتهرا؛ بهی و ساڵێوهتهر گێرۆ ، با ئێمهیچ بهشداری كهرمێ و ئا
خاڵه لاوازێ كه واتێنێشا لاشا بهرا و گهشه دا به زوانهكهیما. به دڵنيایهوه و
وێچشا خاس مزانا، ئێمه فرهتهر جه وێشا وهشحاڵێ بیمێ و ملمێ پێوایشاوه.
کوورش ئهمینی
2 مانگۆ ئاوهوهره (خهرمانێ)و 1392 کۆچی رۆجیاری
پانویسهکێ :
[1] تي. اس. اليوت، برگزيده آثار در قلمرو
نقد ادبي، ترجه: دكتر سيد محمد دامادي، ناشر: انتشارات علمي، چاپ اول 1375، ص 53
[2] شعر از اثيري اصفهاني
[ 3 ] آقاي فريد
عباسي صاحب وبلاگ غزل هورامي كه نقدي با عنوان " نقدی بر همایش داستان کوتاه
هورامی و حاشیه های آن" نوشته اند .